De politieke crisis die de Duitse bourgeoisie in haar greep houdt – op zijn minst sinds de verkiezingen van 2017 – roept vragen op hoe Duitsland reageert op spanningen in de wereld. In de huidige chaotische situatie kan geen sprake zijn van een definitieve analyse. Dit artikel beperkt zich noodgedwongen tot het aangeven van enkele hoofdlijnen. Ik zal proberen een historisch materialistisch kader te geven voor een analyse in omstandigheden waarin de Duitse bourgeoisie nog verdeeld is ten aanzien van het bepalen van haar antwoorden op de actuele en de komende economische crisis, op haar binnenlandse politieke impasse en op de verschillende opties die de verhoudingen tussen staten in de wereld lijken te bieden. Dit kader is ontleend aan de analyse van de Hollandse Communistische linkerzijde in een soortgelijke situatie, namelijk een terugblik van Anton Pannekoek tijdens de Eerste Wereldoorlog. Een andere hoofdlijn in dit artikel bestaat uit een poging om de implicaties te begrijpen van een achterliggende verandering in de geopolitieke verhoudingen sinds het aanbreken van wat de Communistische Internationale de ‘periode van oorlogen en revoluties’ noemde: de opkomst van Azië en met name van China. De grote lijnen van een analyse die ik hier zal schetsen vragen nog om concretisering, om nadere invulling met feitenmateriaal en vooral om aan toetsing aan de feiten. In dit opzicht sluit ik aan bij de analyses van de ICGL en met name van Nuevo Curso die vertaald zijn in het Nederlandse blog Arbeidersstemmen, het Duitse blog Arbeiterstimmen en in A Free Retriever’s Digest.
Inhoud
- “A comment on the political crisis in Germany”
- Hoe serieus is ‘re-nationalisatie’?
- “De economische noodzakelijkheid van het imperialisme”
- Veranderende geopolitieke verhoudingen
- Duitsland voor het blok tussen handel en oorlog
- Het internationale proletariaat
“A comment on the political crisis in Germany”
Onder bovenstaande titel is in de Digest van de hand van Henry Cinnamon een kort commentaar verschenen (commentaar op bovengenoemde publicaties?) dat poogt de politieke crisis in Duitsland nader te verklaren. De ernst van deze crisis komt in oplopende volgorde naar voren in volgende fragmenten:
“De dagen van de huidige nieuwe versie van de ‘grote coalitie’ lijken daarbij geteld nog voordat ze echt van de grond is gekomen.”
“In het kielzog van het partijlandschap, dreigt ook voor de allianties en de coalities een ingrijpende verandering.”
“… Seehofer’s manoeuvreren tegen Merkel en de SPD in de regering. De eerste zou overwegen de CSU op nationaal niveau in te zetten, ter voorbereiding van een coalitie met de AfD naar het voorbeeld van de Oostenrijkse regering van ÖVP (Kurz) and FPÖ (Strache)”.
Laatste analyse is afkomstig uit The New York Times en is geschreven door Alexander Görlach – lid van Amerikaanse denktanks. Terwijl Cinnamon hem een “informed commentator” noemt, betwijfelt hij terecht dat Seehofer inderdaad een coalitie met de AfD tot doel heeft, in wat de Duitse media een “Alleingang” – een soloactie – hebben genoemd. Cinnamons argument dat Seehofer in dat geval beter zijn ministerspost had verlaten, is echter twijfelachtig. In zijn veronderstelde positie van een lid van de regering Merkel dat deze regering ten val wil brengen om zich in daarop volgende verkiezingen te profileren als rechts-nationalistisch alternatief voor Merkel, is het grote probleem dat van de keuze van het juiste moment. Dit wordt duidelijk als we de situatie van Seehofer vergelijken met die van Boris Johnson. Johnson is uit de regering May gestapt vanuit de overweging dat, wil hij een geloofwaardig blijven, hij zich niet verder mag laten besmetten met May’s koers naar een “zachte Brexit”. Seehofer kan daarentegen het recente compromis waarmee de regering Merkel voorlopig werd gered opeisen als zijn werk, en hij is er zelfs in geslaagd de CDU-CSU een eind naar rechts te doen opschuiven. Het probleem bij dit soort situaties is dat we geen gedachten kunnen lezen, dat vaak electorale overwegingen overheersen, ook al zijn deze in strijd met andere politieke belangen, waarvan we zouden kunnen aannemen dat deze zwaarder wegen. Er ligt echter geen fundamentele rationaliteit ten grondslag aan de politiek van de bourgeoisie. Als heersende en uitbuitende klasse die op geen enkele wijze nog in staat is om de mensheid vooruitgang te bieden, balanceert ze als een trapezeartiest tussen recessie en oorlog over een touw dat zich bij elke wankele stap verder ontrolt, gericht op de korte termijn, niemand weet in welke afgrond op lange termijn, de bourgeoisie zelf het minst. Deze beeldspraak stel ik hier tegenover wat Cinnamon ziet als:
“de belangen van de Duitse burgerij, haar oriëntatie op de heropleving van de Frans-Duitse as, zonder welke de EU zelf haar definitieve schipbreuk zou lijden. ”
Daartegenover stelt hij:
“een beleid van ‘hernationalisering’, door de leiding van de CSU en haar bondgenoten razend bepleit – en vanaf de zijlijn toegejuicht door de rechts-populistische AfD – (…)”
Eenvoudigheidshalve neem ik deze tweedeling over, ook al zou een meer verfijnde analyse hoogstwaarschijnlijk veel meer dan twee standpunten aantreffen ten aanzien van de gewenste oriëntatie van het Duitse kapitaal. Het probleem is of het in de huidige verwarde situatie mogelijk is om vast te stellen wat in het belang is van de Duitse bourgeoisie. Cinnamon formuleert het voorzichtig – “it may be doubted” – maar zijn keuze voor de illustratie bij zijn commentaar lijkt te kiezen voor een ‘Alleingang’ van Seehofer die in strijd is met het Duitse nationale belang.
Hoe serieus is ‘re-nationalisatie’?
Wanneer we teruggaan naar de uitslag van de Brexit-volksstemming en de verkiezing van Trump, herinneren we ons vast ook de analyses die stelden dat beide gebeurtenissen in strijd waren met de belangen van het Britse, respectievelijk het Amerikaanse kapitaal, en zelfs een “verzwakking van de bourgeoisie”. Later is vastgesteld dat zowel de Britse als de Amerikaanse bourgeoisie beide ‘ongelukken’ tijdens het verkiezingscircus inmiddels hebben omgevormd tot niet alleen een wapen tegen hun doodsvijand, de arbeidersklasse, maar zelfs tot een heroriëntatie van hun imperialistische strategieën. In het geval van de huidige Duitse politieke crisis is voorzichtigheid geboden bij uitspraken over de levensvatbaarheid van zowel de herleving van de Duits-Franse As als die van een politiek van ‘re-nationalisatie’. Voorzichtigheid is vereist ten aanzien van wat op dit moment vooral door electorale overwegingen van Seehofer ingegeven stellingnames lijken te zijn, die verder elke rationaliteit ontberen. Bij een verkiezingsoverwinning komt de rationaliteit echter achteraf. De grote lijnen van een ‘re-nationalisatie’ zijn gedeeltelijk reeds zichtbaar in de doelstellingen van degenenen die een verrechtsing van het verkiezingscircus en van het beleid van regeringen bewerkstelligen (ongeacht of het rechtse, centrum- of linkse regeringen zijn).
Dat is ten eerste een door het gehele politieke burgerlijke spectrum gedeelde propaganda van het nationalisme als de ideologie bij uitstek waarmee het kapitaal de arbeidersklasse aan zich kan binden, en het onvermijdelijke schaduwbeeld, de vreemdelingenhaat, met name gericht op migratie-arbeiders, en het afschilderen van andere nationale kapitalen als niet alleen concurrenten maar zelfs als parasieten en oorlogszuchtig. In vervolg op de anti-islam en anti-terrorisme campagnes, worden angsten ten aanzien van oorlogsvluchtelingen en economische vluchtelingen gebruikt om deze de schuld te geven van de verslechteringen op de arbeidsmarkt en van sociale voorzieningen die het resultaat zijn van de kapitalistische politiek sinds de jaren 1980 die men aanduidt als ‘neo-liberaal’.
Op de tweede plaats sluit de ‘re-nationalisatie’ aan op wat de kleinburgerij en zwakkere delen van het kapitaal beschouwen als in hun belang en ‘dus’ in het nationale belang. De invloed van de kleinburgerij en het klein- en middenbedrijf binnen de arbeidersklasse – denk ook aan die ZZP-ers die zich als ‘ondernemers’ zien en niet als arbeiders – wordt door het grootkapitaal gebruikt om de maatschappij en de politiek als geheel te beheersen, maar in dit spel kunnen conflicterende kapitaalsbelangen tijdelijk voor verwarring zorgen. Nuevo Curso geeft een recent voorbeeld hiervan wanneer het verwijst naar het financieel afknijpen van de Zuideuropese landen, met name Griekenland, door de EU. In de media werden de aan deze landen gedicteerde draconische bezuinigingen op racistische wijze gerechtvaardigd met verwijzing naar de veronderstelde ‘luiheid’ van de mediterrane arbeiders en de veronderstelde ‘vlijt’ van bijvoorbeeld de Duitse en Nederlandse arbeiders. Het deel van de Duitse bourgeoisie dat meent dat een zekere egalisering van Europese financiën vereist is om de voor bepaalde Duitse grootondernemingen onmisbare ‘interne markt’ te handhaven, ziet zich nu genoodzaakt te wijzen op de voordelen die de EU haar brengt – en presenteert haar belangen ‘dus’ als het ‘nationale belang’.
Op de derde plaats is het veelbetekenend om te zien dat de ideologieën die electoraal in het voordeel werken van de ‘re-nationalisatie’ en die vooral worden verspreid door een hele waaier van nieuwe populistische partijen en dergelijke fracties binnen gevestigde partijen, van politieke en militaire ‘research’-instellingen en ‘wetenschappelijke’ blogs tot regelrechte haatsites, tot nu toe actief gesponsord worden door lobby’s vanuit zowel de Verenigde Staten als Rusland. De motivatie daarachter lijkt me helder: beide supermachten streven (tot nu toe) naar bij een economisch, politiek, en militair verzwakt Europa.
Het is inderdaad deze keuze die verborgen gaat echter de Duitse politieke crisis, en niet die voor minder of nog minder vluchtelingen: ‘ja’ of ‘nee’ voor de vorming van een Europees blok onder Frans-Duitse leiding. Daarbij twijfelt de Duitse bourgeoisie tussen verschillende oriëntaties uit het verleden en wat verschillende fracties als toekomstige mogelijkheid zien. De uitkomst van deze keuze staat allerminst vast, ook al zou men kunnen denken dat de Duitse bourgeoisie – na twee nederlagen in de Wereldoorlog! – uit economische noodzaak opnieuw wordt gedreven tot een meer agressieve imperialistische politiek. Een dergelijke analyse is volgens mij echter eerder vulgair-materialistisch als historisch materialistisch te noemen.
“De economische noodzakelijkheid van het imperialisme”
In een artikel met bovenstaande titel wees Pannekoek in 1916 er op dat zowel het idee van de economische noodzaak van het imperialisme, als de afwijzing van deze noodzaak door zowel de voorstanders (Otto Bauer, Lensch, Cunow) als door de tegenstanders (Rosa Luxemburg) van het sociaal-imperialisme werd gebruikt. Zonder al deze standpunten en Pannekoeks weerlegging daarvan hier te presenteren, volsta ik met enkele van zijn conclusies.1
In de sociaal-democratie werd noodzakelijk soms opgevat als wenselijk. Een lezer die – bijvoorbeeld via een zoekmachine – sommige van de teksten aantreft waarop ik hier voortbouw, zou deze – geheel ten onrechte – kunnen opvatten als betogen voor de opbouw van een Duits-Frans imperialistisch blok. Dan wreekt zich dat we soms vergeten om al onze analyses uitdrukkelijk vanuit het standpunt van de arbeidersklasse te presenteren en geduldig uit te leggen dat de keuze voor een Frans-Duitse as of voor ‘re-nationalisatie’ beide niet in het belang van de arbeiders zijn en dat onze klasse een zelfstandig, een revolutionair en communistisch perspectief heeft.
Pannekoek wijst er op dat het imperialisme beantwoordt aan de voorstellingen van het grootkapitaal:
“Waarom is dit imperialisme nu noodzakelijk? Niet, omdat het kapitalisme ekonomisch te gronde zou gaan, niet verder zou kunnen draaien zonder imperialisme, ook niet omdat er nu eenmaal heerschzuchtige feudaal- militairistische klieken zijn. Maar eenvoudig, omdat de grootkapitalisten dit imperialisme willen. Zij willen het, omdat hun belang het meebrengt; omdat zij er kolossaal bij verdienen. En zij kunnen het, omdat zij de machtigsten zijn en het geheele kapitalisme beheerschen.”(Ant. Pannekoek ‘De economische noodzakelijkheid van het imperialisme’ in De Nieuwe Tijd 1916, p. 282)
“Wij zullen niet beweren, dat (…) het imperialisme ook voor de massa der bourgeoisie de voordeeligste politiek is. Dat laat zich moeilijk vaststellen. Zeker is alleen, dat machtige ekonomische krachten, die duidelijk in het oog springen, de meerderheid van deze klasse naar de zijde van het imperialisme hebben getrokken.
Om de tegenstelling tusschen het imperialisme en de oude vrijhandelspolitiek scherp uit te laten komen, betitelt men terecht het eerste als de export-politiek van de ijzer- en staalmagnaten. Maar dat is toch te eng en te beperkt. Ook de producenten van verbruiksartikelen hebben belang bij deze politiek.” (Idem p. 283)De belangentegenstelling, die sommige [sociaal-imperialistische] theoretici tusschen de industrie der produktiemiddelen en de overige industrie konstrueeren, als waren zij onafhankelijk van elkaar, ziet er op papier dus wel heel geleerd uit, maar berust op een geheel verouderde opvatting van de struktuur van het kapitalisme. Zij houdt heelemaal geen rekening met de werkelijke moderne ontwikkeling, die al deze verschillende kapitalisten — ondanks onderlingen strijd — steeds meer tot één alzijdig samen- hangende en van elkaar afhankelijke klasse maakt. Eerst door hiermee rekening te houden, wordt het duidelijk, waarom de wil van het gekoncentreerde grootkapitaal van bank en staalwerk ook de wil is van de massa der bourgeoisie; waarom tegenover de macht van dit groot- kapitaal, dat het imperialisme wil en moet willen, in de burgerlijke wereld geen andere macht van beteekenis staat; dus waarom het imperialisme noodzakelijk is.
Maar dan is het ook duidelijk — wat de sociaal-imperialisten niet zien — dat het imperialisme slechts zoolang noodzakelijk, d. w. z. onvermijdelijk is, als de macht van het proletariaat niet groot genoeg is om de macht van het kapitaal te overwinnen. Zoodra de wil en de macht van het proletariaat stijgt boven de macht van de bourgeoisie, is het uit met het imperialisme, is het niet meer noodzakelijk.” (Ibdem p. 284/285)
Ondanks dat het gaat om een analyse achteraf van de opkomst van het Duitse imperialisme, komt uit deze citaten komt naar voren dat Pannekoek ten eerste verschillende kapitaalfracties erkent, die ik hierboven heb aangeduid als grootkapitaal en die van midden- en kleinbedrijf, en ook producenten van productiemiddelen en die van consumptiemiddelen. Deze fracties articuleren verschillende belangen, en strijden met elkaar om de overmacht. In die politieke strijd overweegt uiteindelijk de macht van het grootkapitaal. Dit is met name het geval omdat al deze fracties in de economie nauw met elkaar zijn verbonden. In de huidige Duitse situatie is echter volgens mij nog geen sprake van een dergelijk uitkristallisatie van belangen en het overwegen van welke fractie dan ook.
Veranderende geopolitieke verhoudingen
In de huidige situatie is geen sprake meer van een opvolging van vrijhandelspolitiek en imperialisme, waarop de sociaal-pacifisten zich voor 1914 hebben beroepen om een front te vormen met het ‘vredelievende’ deel van het Duitse kapitaal. We zien nu een betrekkelijke vrijhandel … binnen het economische blok dat de Europese Unie vormt en de ‘vrije’ handel binnen de grenzen van … de verschillende internationale handelsakkoorden, die alle werden en worden bepaald door de imperialistische verhoudingen en de wijzigingen daarin. Sinds de implosie van de Sovjet-Unie en het uiteenvallen van het Russische blok, worden de imperialistische verhoudingen overheerst door tendensen in verschillende en gedeeltelijk tegenstrijdige richtingen. Als eerste zagen we pogingen van de VS om de wereld als geheel te beheersen door het oproepen van een gevaar van de islam, door het aangaan van wisselende bondgenootschappen in vitale regio, door het terugdringen van de invloedssfeer van Rusland. De economische tol die de VS betaalt voor haar functie van wereldpolitie-agent, versnelt de economische achteruitgang van de VS ten opzichte van met name China.
China antwoordt op de economische crisis met de economisch-militaire maatregelen (Nieuwe Zijderoute) ter promotie van zijn imperialistische doelen. Op langere termijn richt China zich op het scheppen van alternatieve financiële internationale structuren die het mogelijk moeten maken zich te handhaven bij het instorten van de Dollar-hegemonie. De As China-Rusland vormt de kern van wat een toekomstig imperialistisch blok tegen de VS kan worden.
Zoals het Russische blok uiteenviel onder druk van de crisis en de oorlogslasten, zo hebben crisis en oorlogen meerdere oude bondgenootschappen opgeblazen en zelfs staten uiteen doen vallen in chaos. De VS die daarop heeft ingespeeld en deze tendensen verder heeft bevorderd door de politiek van wisselende bondgenootschappen, dreigt nu te bezwijken onder dezelfde economische druk. De Amerikaanse bourgeoisie maakt gebruik van het verschijnsel Trump om in tegenstrijdige pogingen haar economische en militaire politiek aan te passen en zo haar imperialistische doelstellingen te herzien.
Ten opzichte van de tendens tot confrontatie tussen de ondergaande macht van de VS en de opkomende macht van China, speelt Europa een ondergeschikte rol. Europa heeft in twee wereldoorlogen al eerder zijn dominantie aan de VS moeten afstaan. De VS kan op dit moment handig gebruik maken van de tegenstellingen in de EU om deze ondanks de handelsoorlog aan zich te binden. Duitsland staat onder zware druk van de VS maar ziet zijn kansen slinken om zijn imperialistische belangen te behartigen door een militaire macht op te bouwen samen met Frankrijk. Uiteindelijk zal Duitsland moeten kiezen tussen de VS en de As China-Rusland.
Duitsland voor het blok tussen handel en oorlog
Zonder nadere analyse zijn nauwelijks verantwoorde uitspraken mogelijk over verschillende delen van het Duitse kapitaal en de door hen tot uitdrukking gebrachte ‘wil’ (Pannekoek), dus wat ze beschouwen als in hun belangen. We krijgen een idee daarvan als we ons realiseren dat het Duitse kapitaal met betrekkelijk lage bewapeningslasten in de periode van de Koude Oorlog en de heropbouw van Europa een ‘hoge organische samenstelling’2 en daarmee een sterke concurrentiepositie heeft bereikt. De hoge arbeidsproductiviteit van haar kapitaal levert het Duitse kapitaal in de vorm van superwinsten een enorme stroom aan wereldwijd geproduceerde waarde op. De Amerikaanse bourgeoisie geniet gedeeltelijk hetzelfde voordeel, gedeeltelijk van de Dollar, het wereldgeld. Het kapitaal heeft gedeeltelijk arbeidsbesparende innovaties achterwege gelaten omdat VS-bedrijven domweg de effecten daarvan kon compenseren met defensieopdrachten betaald met Dollars. Terwijl de VS, China en Rusland beschikken over centrale staten die de ongelijke economische situaties tussen de deelstaten en regio’s waar nodig egaliseren, ontbreekt het de EU aan een sterk centraal gezag dat de financiële en economische ongelijkheden tussen de lidstaten enigszins kan egaliseren: wel een muntunie maar geen politieke unie. De plannen van Macron en Merkel tot uitbouw van een Europese wapenindustrie en van een Europese legermacht vereisten een dergelijke financiële egalisering.
Met demagogische en kleinburgerlijke verwijzingen naar de superinflatie van de Weimarperiode in Duitsland en racistische uitlatingen dat Duitsland niet zou bloeden voor de ‘luie’ Grieken, hoopten sommige delen van de Duitse politiek electoraal gewin te behalen. Na de verkiezingen van 2017 leidde dat een patstelling in de coalitieonderhandelingen waarin de kleine ‘liberale’ FDP zich met succes verzette tegen de financiële egalisatie binnen Europa. Het wordt steeds duidelijker dat Duitsland van tweeën één zal moeten kiezen, als handelsland verder – zo lang het kan – profiteren van zijn hoge arbeidsproductiviteit, of zich als economische hoofdmacht in Europa verbinden aan de militaire (en atoom-) macht van Frankrijk. De tegenkrachten van ‘re-nationalisatie’ lijken echter steeds sterker te worden. Daarbij speelt ongetwijfeld een inschatting mee van de werkelijke mogelijkheden die Duitsland nog resten om een Europees blok te vormen naast en tegen de Verenigde Staten en de As Rusland-China.
Het internationale proletariaat
Het proletariaat in Europa heeft geen belang in een egalisatie door de EU die de arbeiders slechts versneld in de oorlog zal storten. Evenmin heeft het belang bij het voortbestaan van de economische verschillen tussen landen die zijn strijd verdelen in strijd per land, om één voor één frontaal aangevallen en verslagen te worden. Het proletariaat heeft geen keuze omdat elke stellingname voor de ene of de andere fractie van het kapitaal zijn arbeiderspositie verslechtert. Het proletariaat beschikt slechts over één machtsmiddel: zijn strijd als arbeidersklasse voor eigen belangen, de internationalisering daarvan en het vestigen van haar radenmacht die de loonarbeid, de markt, de waarde afschaft.
Fredo Corvo, 10 juli 2018.
1 Zie ook meer algemeen geformuleerd: “Passen wij het marxisme toe op de tegenwoordige tijd, op de geschiedenis die wij beleven en maken, dan staat men er geheel anders voor dan bij een onderzoek van het verleden. Wat in vroegere eeuwen gebeurde: maatschappelijke inwerking op de mensen en terugwerking van de mensen op de maatschappij, is af; de reeks inwerkingen, waarin de menselijke geest tussenschakel is, is telkens voltooid en eindresultaat en oorspronkelijke oorzaak zien we duidelijk naast elkaar staan.
Maar dezelfde keten van oorzaken en uitwerkingen in onze tijd is niet af; wij staan er midden in. Talloos zijn de wijzen, waarop de maatschappij bezig is de menselijke geest om te vormen, zonder dat dit nog in een volgende daad zijn beslag gekregen heeft, of de gevallen, dat een nieuwe werkelijkheid nog nauwelijks begonnen is, op de geesten in te werken. Hier kan men dus nog niet een maatschappelijke oorzaak met een praktisch maatschappelijk resultaat verbinden.” (Pannekoek Het historisch materialisme. 1919).
2 Wikipedia Wet van de dalende winstvoet. Zie ook Fasen in de ontwikkeling van het kapitalisme, een inleiding.
arbeidersstemmen 