Pannekoek en Lenin over staatskapitalisme

door Fredo Corvo

Was Pannekoek een aanhanger van het staatskapitalisme?
Dat is tenminste wat een anarchist onlangs heeft beweerd. In de presentatie van enkele citaten van Pannekoek en Lenin in een door Bjorn-Olav Kvidal gestarte discussie op de openbare engelstalige Facebook-groep Communist Left, stelde Kvidal:

“Staatskapitalisme verkocht als radencommunisme is even reactionair als staatsdictatuur verkocht als instrument voor een staatsloze communistische wereldmaatschappij.”

Ik heb Kvidal gevraagd:

1. “Wie verkoopt staatskapitalisme als radencommunisme. Is het Pannekoek?”

2. “Wie verkoopt staatsdictatuur als instrument voor een staatsloze communistische wereldsamenleving?”

Kvidal antwoordde:

“Dit is geen debat over organisatie A, B of C, maar het is duidelijk dat de ‘links’-Bolsjewistische organisaties zoals IKS en de vroegere IBRP tegenwoordig LeftCom [hij bedoelt de ICT; F.C.] geloven in het oude ‘links’-Bolsjewistische idee dat de revolutie een staatsapparaat moet opbouwen. Deze organisaties hebben het slechtste van Lenin’s elitaire partijtheorie eruit geschopt maar het staatsapparaat behouden. Zij geloven dat de proletarische raden identiek zijn of zullen zijn aan een dictatoriale staat, maar kunnen politiek niet antwoorden op de vraag hoe een staatsapparaat dat onverenigbaar is met het communisme, identiek kan zijn met de proletarische raden die wel verenigbaar zijn met het communisme of deze kunnen vertegenwoordigen”.

Kvidal omzeilt de vraag of Pannekoek staatskapitalisme verkocht als radencommunisme. Het moet duidelijk zijn dat het antwoord op deze vraag NEE is.

Pannekoek’s artikel Staatskapitalisme en Dictatuur [hier vertaald uit het Engels*] gaat over de vraag of het fascisme, zoals in 1936 aan de macht in Duitsland, staatskapitalisme is. Het antwoord van Pannekoek – en dat van de Groep Internationale Communisten (GIC) in Nederland – onderscheidt verschillende gradaties van staatsmacht over de kapitalistische economie, waarbij het stalinistische Rusland van dat moment naar voren kwam als een systeem waar de staatscontrole zeer hoog was en het particulier eigendom zeer laag, en het nationaal-socialistische Duitsland als een systeem waar het particulier eigendom volledig intact was, maar met een hoge mate van staatscontrole. 

Aan dit artikel ontleent Kvidal op willekeurige wijze het volgende citaat:

“In Rusland daarentegen werd de bourgeoisie door de Oktoberrevolutie vernietigd en is zij als heersende macht volledig verdwenen. De bureaucratie van de Russische regering nam de controle over de groeiende industrie over. Het Russische staatskapitalisme kon zich ontwikkelen omdat er geen machtige bourgeoisie meer bestond.”

Zonder aan te geven op welke van de verschillende perioden na de Oktoberrevolutie (Oorlogscommunisme, NEP, Stalinisme) Pannekoek doelt, merkt Kvidal op: 

“Dit is duidelijk onjuist. De privé-kapitalisten verdwenen, maar werden door de bolsjewistische leiding teruggevraagd om voor de staatsbedrijven te zorgen.” 

Bij het lezen van het artikel waaruit hij het Pannekoek-citaat heeft geplukt, had Kvidal echter kunnen begrijpen dat Pannekoek het stalinistische Rusland vergeleek met het nationaal-socialistische Duitsland.

Kvidal vond nog een ander argument dat hier duidelijkst naar voren komt:

“Deze Fredo Corco vraagt naar Anton Pannekoek en ik vraag me af waarom, omdat Pannekoek in zijn artikel beweert dat het staatskapitalisme een instrument kan zijn voor de bevrijding van de arbeidersklasse. Dat kan het niet en de reden daarvoor is dat degenen die dagelijks de leiding hebben over de economie de rest van de maatschappij zullen controleren door de maatschappij afhankelijk te maken van diezelfde economie.”

Waarschijnlijk verwijst Kvidal naar het volgende citaat dat hij gaf uit Pannekoek’s artikel Staatskapitalisme en Dictatuur uit 1936:

“Niettemin is het mogelijk en zeer waarschijnlijk dat het staatskapitalisme een tussenstadium zal zijn, totdat het proletariaat erin slaagt het communisme te vestigen. Dit zou echter niet om economische, maar om politieke redenen kunnen gebeuren. Het staatskapitalisme zou niet het resultaat zijn van economische crises, maar van de klassenstrijd. In de eindfase van het kapitalisme is de klassenstrijd de belangrijkste kracht die het handelen van de bourgeoisie bepaalt en de staatseconomie vorm geeft.”

Kvidal suggereert dat Pannekoek, wanneer hij schrijft ‘mogelijk’, ‘zeer waarschijnlijk’, en ‘tussenstadium’, hij beweert dat het staatskapitalisme een instrument is voor het proletariaat. Wanneer hij gelezen zou hebben wat volgt in Pannekoek’s tekst, zou hij gezien hebben dat dit niet waar is:

“Zulke primaire massastrijd is slechts het begin van een periode van revolutionaire ontwikkeling. Laten we aannemen dat de situatie gunstig is voor het proletariaat; dat de proletarische actie zo krachtig is dat zij de bourgeoisstaat verlamt en omverwerpt. Ondanks unanieme actie in dit opzicht, kan de mate van rijpheid van de massa’s variëren. Een duidelijke opvatting over doelen, wegen en middelen zal pas in de loop van het revolutieproces worden verkregen en na de eerste overwinning zullen verschillen over de verdere tactiek zich doen gelden. Woordvoerders van socialistische of communistische partijen verschijnen; zij zijn niet dood, althans hun ideeën leven onder het ‘gematigde’ deel van de arbeiders. Nu is hun tijd gekomen om hun programma van ‘staatssocialisme’ in praktijk te brengen.
De meest vooruitstrevende arbeiders, waarvan het doel het moet zijn om de leiding van de strijd in handen ligt van de arbeidersklasse door de radenorganisatie, (en daardoor de vijandelijke macht van de staatsmacht te verzwakken) zullen worden geconfronteerd met ‘socialistische’ propaganda waarin de noodzaak wordt benadrukt om snel de socialistische orde op te bouwen door middel van een ‘socialistische” regering.’

Kvidal’s suggestie dat Pannekoek een apologie van het staatskapitalisme maakte is onjuist. Noch de GIC, noch de Communistenbond ‘Spartacus’ na de Tweede Wereldoorlog presenteerden staatskapitalisme als een instrument van de proletarische strijd. In plaats daarvan beschouwden zij het staatskapitalisme als de felste vijand van het proletariaat. Zie Taak en Wezen van de Nieuwe Partij (1945).

Hoe zit het met het volgende Lenin-citaat dat Harley Wears aan de discussie op Facebook’ Communist Left toevoegde (overigens zonder enig commentaar)?

“De werkelijkheid zegt ons dat staatskapitalisme een stap voorwaarts zou zijn. Als we in een klein tijdsbestek het staatskapitalisme zouden kunnen bereiken, zou dat een overwinning zijn.” (Lenin 1918)

Dit citaat toont enkel Lenin’s standpunt aan. Een standpunt dat hij herhaalde bij de invoering van de NEP-politiek in 1921. Lenins politiek vereenzelvigen met de positie van Pannekoek en radencommunistische organisaties als de GIC en de Spartacusbond in Nederland in 1945 is onjuist.

Wanneer Kvidal de IKS of de ICT aan de kaak wil stellen voor wat hij ziet als hun staatskapitalistische apologie, moet hij zich tot deze organisaties wenden en niet tot Pannekoek of het radencommunisme. En de IKS en de ICT moeten voor zichzelf antwoorden, iets wat ze in de Facebookgroep niet eens geprobeerd hebben.

Ik kan het ook niet eens zijn met Kvidal’s anarchistische benadering van ‘radendemocratie’ als ‘horizontale structuur’ en zijn misverstanden over Marx en Engels. David Adam heeft dit alles ontrafeld in Marx, Bakunin, and the question of authoritarianism, en Karl Marx & de staat. Mijn standpunt is in verschillende artikelen terugvinden, het meest recent in Over klassezelfstandigheid en organisatie. Acht discussiestellingen van Aníbal en Fredo Corvo.

26-7-2022
______
*) Voor het originele artikel van Anton Pannekoek “Staatskapitalisme en dictatuur” in het Nederlands, zie Persdienst Internationale Communisten, 9e jg., no. 9, juni 1936, no. 1 (PDF van gestencild origineel).